Sankcja obciążenia wierzyciela kosztami za niecelowe wszczęcie egzekucji
Przepis art. 30 ustawy o kosztach komorniczych (dalej UKK) ma charakter wyraźnie sankcyjny, zmierzający do obciążenia wierzyciela negatywnymi konsekwencjami wszczęcia postępowania egzekucyjnego, które ma charakter oczywiście niecelowy (na co wskazuje jednoznacznie wysokość opłaty egzekucyjnej podlegającej w takiej sytuacji pobraniu, o stawce procentowej dwukrotnie przewyższającej stawkę opłaty sądowej za wszczęcie sądowego postępowania rozpoznawczego). Przepis ten bowiem brzmi „W razie oczywiście niecelowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego lub wskazania we wniosku o wszczęcie egzekucji osoby niebędącej dłużnikiem komornik wydaje postanowienie o pobraniu od wierzyciela opłaty stosunkowej
w wysokości 10% egzekwowanego świadczenia. W takim przypadku komornik nie ściąga ani nie pobiera opłaty od dłużnika, a opłatę ściągniętą lub pobraną zwraca dłużnikowi.”
Wątpliwości budził jednak fakt, w jaki sposób oceniać ową niecelowość wszczęcia postępowania. W obowiązujących przepisach trudno doszukiwać się przepisu, w oparciu o który można postawić wierzycielowi wymagania zbadania stanu dłużnika i oceny owej niecelowości. Przeciwnie, badanie zdolności sądowej osoby fizycznej jest zawsze obowiązkiem organu procesowego, tj. sądu, referendarza sądowego, komornika, nigdy zaś strony postępowania, a już zwłaszcza podmiotu prywatnego, który nie posiada ustawą przyznanych kompetencji do badania tej okoliczności. Komornik sądowy jest zaś organem procesowym i funkcjonariuszem publicznym, który w ramach przyznanych mu kompetencji wykonuje zadania z zakresu władztwa publicznego. Komornik może zapewnić sobie dostęp do odpowiedniego rejestru, w ramach którego sprawdzenie zdolności sądowej osoby fizycznej jest stosunkowo prostą czynnością – funkcjonalności takiej w żaden sposób, legalnymi metodami, nie jest sobie w stanie pozyskać wierzyciel. W związku z tym dostrzec należy już pierwsze argumenty przemawiające za brakiem możliwości obciążenia wierzyciela kosztami w sytuacji kiedy złożył wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego, a Komornik ustalił, że dłużnik ogłosił upadłość, co z kolei prowadzi do obligatoryjnego umorzenia postępowania egzekucyjnego.
Oczywista niecelowość
Niecelowość wszczęcia postępowania egzekucyjnego na gruncie art. 30 UKK ma mieć charakter oczywisty. Oczywistości tej nie można utożsamiać jedynie z kategoriami obiektywnymi (że dłużnik nie żyje), lecz należy tu wziąć pod uwagę także kategorie podmiotowe, mianowicie to, czy stan ten był znany wierzycielowi (lub czy powinien być znany). Utrwalone w języku prawnym rozumienie oczywistości wskazuje na to, że pojęcie to jest silnie nacechowane podmiotowo (subiektywnie), a nie tylko przedmiotowo (obiektywnie).
Zakłada to konieczność dokonania oceny działania wierzyciela z innej perspektywy, związanej z celem prowadzenia postępowania egzekucyjnego. Zasadniczym celem egzekucji jest zaspokojenie przez dłużnika egzekwowanego świadczenia, przy wykorzystaniu przez wierzyciela środków przymusu wobec dłużnika stosowanych w postępowaniu egzekucyjnym. Z tego punktu widzenia nie budzi wątpliwości, że wszczęcie postępowania egzekucyjnego przez wierzyciela można ocenić jako niecelowe, gdy obiektywna ocena postępowania dłużnika wskazuje, że nie dał on powodu do wszczęcia egzekucji np. wcześniej spełnił już świadczenie wobec wierzyciela. Podobnie należy ocenić sytuację, w której z innych powodów tytuł wykonawczy został pozbawiony cech wykonalności i nie może stanowić podstawy prowadzenia egzekucji. Egzekucja nie może wówczas osiągnąć zamierzonego celu w przypadku jej przeprowadzenia. Tego rodzaju okoliczności nie stanową jednak przeszkody do formalnego wszczęcia przez komornika postępowania egzekucyjnego. Istnieje natomiast zasadnicza różnica pomiędzy przypadkiem oczywiście niecelowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego (zbędnego z uwagi na jego cel) i złożeniem wniosku o wszczęcie egzekucji, której prowadzenie jest niedopuszczalne. Artykuł 30 UKK odwołuje się wprost jedynie do kryterium rozgraniczającego przypadki celowego i niecelowego wszczęcia egzekucji. W języku polskim przymiotnik „niecelowy” odnosi się do postępowania, które nie prowadzi do celu, nie jest przydatne do jego osiągnięcia, nie daje efektów, jest daremne, zbędne. W istocie ocena celowości wszczęcia postępowania egzekucyjnego to inaczej rzecz ujmując ocena zasadności uruchomienia procedury służącej realizacji tytułu wykonawczego znajdującego się w dyspozycji wierzyciela. Trafnie podkreśla się, że tego rodzaju ocena jest możliwa w wielu przypadkach dopiero w toku postępowania i wymaga np. stwierdzenia czy wierzyciel wiedział o spełnieniu świadczenia przez dłużnika przed wszczęciem postępowania egzekucyjnego. Wskazuje to, że podstawę do oceny celowości wszczęcia postępowania egzekucyjnego stanowią określone rodzajowo przesłanki, możliwe do zastosowania ad casum w odniesieniu do każdego postępowania egzekucyjnego, także w toku jego prowadzenia, co powinno zakładać dopuszczalność wszczęcia postępowania. Brak istnienia takiej oczywistej niecelowości powoduje brak możliwości nałożenia na wierzyciela sankcji w postaci 10% opłaty, o której mowa w art. 30 UKK. Nawet w przypadku jeżeli komornik ustalił, iż wierzyciel złożył wniosek o wszczęcie postępowania już po ogłoszeniu upadłości, brak jest podstaw, aby z powodu upadłości dłużnika uznać, że wszczęcie postępowania egzekucyjnego było niecelowe, tym bardziej jeżeli wierzyciel nie miał wiedzy i nie mógł ustalić sytuacji, w jakiej dłużnik się znajduje.
Uchwała SN z dnia 28 stycznia 2022 r.
I chociaż wszystkie powyższe argumenty dla każdej osoby były logiczne i naturalne, to jednak dopiero uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2022 r., sygn. akt: II CZP 21/22 rozstrzygnęła jednoznacznie wątpliwości przesądzając wprost, czy w razie złożenia przez wierzyciela wniosku egzekucyjnego po ogłoszeniu upadłości dłużnika zachodzi podstawa do pobrania od wierzyciela opłaty egzekucyjnej na podstawie art. 30 ustawy o kosztach komorniczych – Sąd Najwyższy przyjął „Artykuł 30 ustawy z dnia 28 lutego 2018 r. o kosztach komorniczych nie stanowi podstawy pobrania przez komornika sądowego opłaty egzekucyjnej od wierzyciela w przypadku umorzenia postępowania egzekucyjnego na podstawie art. 824 § 1 pkt 2 KPC ze względu na złożenie przez wierzyciela wniosku o wszczęcie postępowania egzekucyjnego po ogłoszeniu upadłości dłużnika”.
