Zgodnie z art. 1012 KC Spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić.
Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Do zachowania tego terminu wystarczające jest złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. Jeżeli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zezwolenia sądu (np. w przypadku małoletnich dzieci reprezentowanych przez rodziców), bieg terminu do złożenia oświadczenia ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego w tym przedmiocie. Natomiast brak złożenia oświadczenia o jakiejkolwiek treści przez spadkobiercę w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Oświadczenie o przyjęciu spadku wprost i jego skutki prawne
Oświadczenie o prostym przyjęciu spadku może zostać złożone zarówno przez osobę fizyczną (w tym także – za zezwoleniem sądu – osobę mającą ograniczoną zdolność do czynności prawnych), jak i osobę prawną powołaną do spadku z testamentu. Jedynie gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Państwa powołane do dziedziczenia z ustawy nie mogą przyjąć spadku wprost, gdyż z mocy wyraźnego brzmienia art. 1023 KC przyjmują go zawsze z dobrodziejstwem inwentarza.
Przyjęcie spadku wprost rodzi skutek w postaci powstania nieograniczonej odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe. Odpowiedzialność ta obejmuje cały majątek osobisty spadkobiercy, a nie jedynie tę jego część, która weszła w jego skład na skutek dziedziczenia po spadkodawcy, z kilkoma jednak wyjątkami. Zgodnie bowiem z art. 1033 KC odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu zapisów zwykłych i poleceń ogranicza się do wartości stanu czynnego spadku. Podobnie spadkobierca ponoszący nieograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe, który jest jednocześnie uprawniony do zachowku, ponosi ograniczoną odpowiedzialność za zachowki innych osób (art. 999 KC) oraz za zapisy i polecenia (por. art. 998 KC).
Oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza i jego skutki prawne
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza to nic innego jak ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. W ten sposób dłużnik odpowiada w pełnym zakresie względem swoich własnych wierzycieli, w zakresie ograniczonym zaś względem wierzycieli spadku.
W wypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku nie jest niezmienne i może ulec zmianie. Odpowiedzialność ta może ulec bowiem zarówno rozszerzeniu jak i wyłączeniu.
Dziedziczenie z dobrodziejstwem inwentarza, a odpowiedzialność za długi spadkowe
Jeżeli spadek został przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza wówczas spadkobierca ponosi odpowiedzialność jak już wskazano powyżej do wysokości odziedziczonych aktywów, z tym że do momentu działu spadku – spadkobiercy odpowiadają solidarnie, natomiast po dziale spadku – każdy ze spadkobierców odpowiada tylko za własną odziedziczoną część. Zgodnie z treścią art. 922 § 1 KC, prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób (spadkobierców). Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Od chwili przyjęcia spadku ponosi odpowiedzialność za te długi z całego swego majątku. Np. obowiązek zwrotu kredytu zawartej umowy kredytowej przez spadkobiercę, zgodnie z postanowieniami określonymi w umowie, wchodzi do spadku po kredytobiorcy na ogólnych zasadach dziedziczenia, tj. w sposób ograniczony w przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza i w sposób nieograniczony w przypadku przyjęcia spadku wprost. Innymi słowy spadkobiercy kredytobiorcy wchodzą w jego sytuację prawną i stają się stronami umowy kredytu, chociaż nie mogą korzystać z kapitału kredytu (np. nie mogą go uruchomić, gdyby jeszcze nie został uruchomiony w całości).
Otwarcie spadku następuje zawsze w chwili śmierci osoby fizycznej, z tą też chwilą spadkobierca nabywa spadek. Z chwilą otwarcia spadku określone prawa i obowiązki wchodzą do majątku spadkobierców, stając się prawami i obowiązkami tych osób. Następstwo to, zapewniając kontynuowanie stosunków majątkowych osoby fizycznej po jej śmierci, jednocześnie służy bezpieczeństwu obrotu cywilnoprawnego, a tym samym stanowi także zabezpieczenie interesów osób trzecich, w szczególności wierzycieli osoby zmarłej.
Na podstawie art. 922 § 1 KC obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą na spadkobierców, obciążają aktywa tworzące spadek, rodzą po stronie spadkobierców zmarłego obowiązek ich uregulowania.
Kwestie odpowiedzialności za długi spadkowe normuje art. 1031 KC, zgodnie z którym w razie prostego przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez ograniczenia (§1), natomiast w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada jedynie wówczas, gdy spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi (§ 2).
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza powoduje, że wierzyciel będzie mógł prowadzić egzekucję z majątków spadkobierców, ale z ograniczeniem ich odpowiedzialności do wartości masy czynnej spadku (art. 1031 § 2 KC).
W praktyce więc, gdyby bank pozwał spadkobiercę o zapłatę takiego długu – owszem zasądziłby w wyroku całą kwotę łącznie z odsetkami do chwili obecnej ponieważ w toku takiego postępowania sąd nie ustala składu majątku spadkowego, sąd ustala jedynie, czy spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkodawcy, zastrzegając im w sentencji wyroku, na zasadzie
art. 319 KPC, możliwość powoływania się na ograniczenie ich odpowiedzialności. Zgodnie bowiem z art. 319 KPC, jeżeli pozwany ponosi odpowiedzialność z określonych przedmiotów majątkowych albo do wysokości ich wartości, sąd może, nie wymieniając tych przedmiotów ani ich wartości uwzględnić powództwo zastrzegając pozwanemu prawo do powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności. Powyższy przepis znajduje zastosowanie m.in. w przypadku odpowiedzialności spadkobiercy w razie przyjęcia spadku
z dobrodziejstwem inwentarza. Kwestia czy w takim przypadku długi spadkowe przekraczają stan czynny spadku, nie podlega badaniu w ramach postępowania rozpoznawczego. Zastrzegając pozwanemu prawo powoływania się na ograniczenie odpowiedzialności, sąd nie bada, co wchodzi w skład przedmiotów majątkowych, do których ogranicza się odpowiedzialność pozwanego, ani ich wartości stanowiącej granicę odpowiedzialności pozwanego.
A zatem nawet mimo, że sąd zasądziłby od spadkobiercy całą kwotę kredytu wraz z odsetkami – faktycznie, w rzeczywistości spadkobierca – o ile przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza – odpowiada za taki dług do wysokości stanu czynnego, zgodnie ze spisem inwentarza. Należy wskazać, że art. 319 KPC uprawniający sąd do ograniczenia w sentencji wyroku zakresu odpowiedzialności dłużnika za dług spadkowy do wartości stanu czynnego spadku nie daje podstawy do oddalenia powództwa wytoczonego przez wierzyciela spadkodawcy na tej podstawie, że zmarły nie pozostawił spadku. Ustalenie czy istnieje spadek (majątek) pozwalający na zaspokojenie przypadającej od dłużnika należności należy bowiem do postępowania egzekucyjnego.
Odrzucenie spadku i jego skutki prawne w tym odrzuceniu spadku przez przedstawiciela osoby niemającej pełnej zdolności do czynności prawnych
Oświadczenie o odrzuceniu spadku może złożyć zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna, bez względu na tytuł powołania do dziedziczenia. Tak jak wskazano powyżej, oświadczenia takiego nie mogą złożyć gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Państwa, powołane do dziedziczenia z ustawy. Złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez przedstawiciela osoby niemającej pełnej zdolności do czynności prawnych wymaga uprzedniego zezwolenia sądu opiekuńczego lub sądu spadku.
Odrzucenie spadku powoduje, że spadkobierca traci prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku ze skutkiem wstecznym i jest traktowany tak, jakby nie dożył chwili jego otwarcia. Odrzucenie spadku może mieć wpływ na powołanie do dziedziczenia innych osób niż pierwotnie powołane do spadku. Jeśli bowiem spadkobierca odrzuca spadek, dochodzi bądź do zmiany osób powołanych do dziedziczenia, w tym zmiany kręgu spadkobierców ustawowych dochodzących w danej sytuacji do spadku, bądź do zmiany udziałów, w jakich nabywają oni spadek, a nawet do zmiany dla tego samego spadkobiercy tytułu powołania go do spadku (np. jeżeli jedyny spadkobierca testamentowy odrzuca spadek, do którego powołany jest również ustawowo).
Odrzucenie spadku, a dziedziczenie zstępnych
Odrzucenie spadku przez danego spadkobiercę nie wyłącza możliwości dziedziczenia jego zstępnych (np. dzieci spadkobiercy, który spadek odrzucił, mogą dziedziczyć tę część spadku, jaka przypadłaby ich wstępnemu). Spadkobierca, odrzucając spadek, nie ma możliwości określenia tego, komu ma on przypaść. Zrzeczenie się spadku lub udziału w nim na rzecz innej osoby, rozumiane jako odrzucenie spadku ze wskazaniem, komu ma on przypaść, jest w prawie polskim niedopuszczalne. Jest to niezależne od tego, kto został wskazany jako beneficjent takiego odrzucenia (współspadkobierca, osoba powołana do spadku w dalszej kolejności, czy osoba trzecia niespokrewniona ze spadkodawcą). Spadkobierca nie może także swego oświadczenia o odrzuceniu spadku uzależnić od warunku, że odrzucenie to będzie skuteczne jedynie wówczas, gdy spadek nabędzie określona przez niego osoba. Spadkobierca może natomiast spadek przyjąć i następnie zbyć go takiej wybranej przez siebie osobie lub obdarować ją całością przedmiotów wchodzących w skład spadku.
