Stosownie do art. 312 ust. 1 ustawy z dnia 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne (Dz.U. z 2015 r. poz. 978, t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2309 dalej pr.r.) „Postępowanie egzekucyjne skierowane do majątku dłużnika wchodzącego w skład masy sanacyjnej wszczęte przed dniem otwarcia postępowania sanacyjnego ulega zawieszeniu z mocy prawa z dniem otwarcia postępowania. Na wniosek dłużnika lub zarządcy sędzia-komisarz postanowieniem stwierdza zawieszenie postępowania egzekucyjnego. Postanowienie doręcza się również organowi egzekucyjnemu”. I dalej ust. 4 ww. przepisu brzmi „Skierowanie egzekucji do majątku dłużnika wchodzącego w skład masy sanacyjnej oraz wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu roszczenia lub zarządzenia zabezpieczenia roszczenia na tym majątku jest niedopuszczalne po dniu otwarcia postępowania sanacyjnego”.
Zdarzają się jednak sytuacje, że wierzyciel, czy nawet organ egzekucyjny nie zweryfikuje aktualnej sytuacji prawnej dłużnika czy też jego stanu majątkowego – żaden bowiem przepis prawa procesowego normującego egzekucję nie nakłada na wierzyciela inicjującego postępowanie egzekucyjne przeprowadzenie uprzedniego dochodzenia co do aktualnej sytuacji prawnej dłużnika i jego stanu majątkowego. Wręcz przeciwnie, wierzyciel kierując wniosek egzekucyjny do
wyspecjalizowanego organu egzekucyjnego może się ograniczyć do oznaczenia stron postępowania (art. 126 § 1 pkt 2 i § 2 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) i świadczenia, które ma być spełnione (art. 797 k.p.c.) pozostawiając szczegółowe ustalenia dotyczące dłużnika (art. 760 1 k.p.c., art. 761 k.p.c., art. 801 § 1 k.p.c.) temu organowi. W toku tych czynności może, ale nie musi dojść do ustalenia, iż wobec dłużnika toczy się postępowanie sanacyjne, co jednak wbrew treści przepisu nie uzasadnia a priori przyjęcia winy wierzyciela – nie mającego często żadnego kontaktu z dłużnikiem i wiedzy o nim, w zainicjowaniu tego postępowania, a tym bardziej tego ażeby spełnione przez dłużnika świadczenie bezpośrednio do komornika (już po wszczęciu postępowania sanacyjnego) było nienależne.
Zajście powyższego zdarzenia niewątpliwie prowadzi do wyrządzenia szkody w masie sanacyjnej dłużnika, która zdefiniowana jest w art. 296 w zw. z art. 274 ust. 1 i art. 275 pr.r., a szkoda ta wynika z przepisu art. 312 ustawy, zgodnie z którym postępowanie egzekucyjne skierowane do majątku dłużnika wchodzącego w skład masy sanacyjnej wszczęte przed dniem otwarcia postępowania sanacyjnego ulega zawieszeniu z mocy prawa z dniem otwarcia postępowania. Jednocześnie na wniosek dłużnika lub zarządcy sędzia – komisarz postanowieniem stwierdza zawieszenie postępowania egzekucyjnego. Postanowienie doręcza się również organowi egzekucyjnemu (ust. 1). Sędzia – komisarz na wniosek dłużnika lub zarządcy może uchylić zajęcie dokonane przed dniem otwarcia postępowania sanacyjnego w postępowaniu egzekucyjnym lub zabezpieczającym skierowanym do majątku dłużnika wchodzącego w skład masy sanacyjnej, jeżeli jest to konieczne dla dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa. Przepis ust. 1 zdanie trzecie stosuje się odpowiednio (ust. 2). Sumy uzyskane w zawieszonym postępowaniu egzekucyjnym, a jeszcze niewydane, przelewa się do masy sanacyjnej niezwłocznie po wydaniu postanowienia o otwarciu postępowania sanacyjnego (ust. 3). Skierowanie egzekucji do majątku dłużnika wchodzącego w skład masy sanacyjnej oraz wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu roszczenia lub zarządzenia zabezpieczenia roszczenia na tym majątku jest niedopuszczalne po dniu otwarcia postępowania sanacyjnego (ust. 4).
W orzecznictwie ugruntowało się stanowisko, że nie uprawnia to jednak przyjęcia stanowiska o odpowiedzialności wierzyciela za tak powstałą szkodę. Przypomnieć należy, że w obowiązującym stanie prawnym nie istnieje żaden przepis wyłączający możliwość skutecznego spełnienia świadczenia po otwarciu postępowania sanacyjnego. Co więcej adresatem normy prawnej z art. 312 ustawy prawo restrukturyzacyjne są organy egzekucyjne, a nie wierzyciel. Nie wynika też z jej treści zakaz przyjęcia świadczenia ani tym bardziej obowiązek jego zwrotu przez wierzyciela. W konsekwencji jeżeli doszło do wydania wierzycielowi środków pieniężnych wyegzekwowanych w postępowaniu egzekucyjnym po dacie zawieszenia postępowania z mocy prawa na skutek ogłoszenia sanacji zarządca ma roszczenie o przekazanie tych kwoty do masy upadłości na podstawie art. 405 k.c. i niewątpliwie może też dochodzić naprawienia szkody wyrządzonej bezprawnym działaniem organu egzekucyjnego (art. 417 k.c.). Niemniej jednak adresatem jego żądań powinien pozostawać Komornik sądowy oraz Skarb Państwa, gdyż odpowiedzialność tychże podmiotów wynika wprost z art. 36 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 22 marca 2018 roku o komornikach sądowych (tj. Dz U. z 2023 r., poz. 1691 ze zm., dalej: u.k.s.). Komornik bowiem działa jako organ egzekucyjny i jest wobec tego zobowiązany do naprawienia szkód wyrządzonych umyślnie lub przez niedbalstwo, jeżeli poszkodowany (wierzyciel) nie mógł w toku postępowania zapobiec szkodzie, przy czym Skarb Państwa odpowiada w tym przypadku solidarnie z komornikiem. Odpowiedzialność Komornika sądowego za szkodę wyrządzoną w toku egzekucji jest oparta na przesłance bezprawności, a zatem nie jest zależna od jego winy. Wierzyciel z kolei nie może zapobiec szkodzie, albowiem nie posiada wiedzy o prowadzonym postępowaniu sanacyjnym względem dłużnego podmiotu.
W świetle takich okoliczności żądanie zwrotu należności przez dłużnika powinno zostać skierowane do właściwego podmiotu odpowiedzialnego za powstanie szkody. Wyegzekwowanie należności i przekazanie ich na rzecz wierzyciela następuje bowiem ostatecznie przy wykonywaniu czynności przez Komornika sądowego, a nie przez samego wierzyciela. Zatem to Komornik sądowy jako funkcjonariusz publiczny wchodzi w posiadanie kwoty wierzytelności tylko z tego powodu, że wykonywał czynności egzekucyjne bez względu na rozpoczęte postępowanie sanacyjne. Stąd, choć nie ulega wątpliwości, że Komornik sądowy działa na wniosek wierzyciela, to jednak przekazuje wyegzekwowane należności wierzycielowi, co z kolei uzasadnia przyjęcie, że szkoda została wyrządzona przy wykonywaniu władzy publicznej, a nie działaniu samego wierzyciela.
Nadto wskazać należy, że nawet jeśli przyjąć rygorystyczną wykładnię art. 312 pr.r. stanowiącą o tym, że zakaz dysponowania wyegzekwowanymi sumami ma charakter bezwzględny i dotyczy on także kwot wydanych w zawieszonym postępowaniu egzekucyjnym, w okresie między jego zawieszeniem a uzyskaniem przez komornika informacji o otwarciu postępowania sanacyjnego, zaś negatywne konsekwencje jego naruszenia może ponosić także wierzyciel, niezależnie od jego zawinienia, to te negatywne skutki mogą być łagodzone z odwołaniem się do art. 411 pkt 2 k.c. Oznacza więc to, że ze względu na wyjątkowe okoliczności można uznać, iż mimo naruszenia wspomnianego zakazu wyłączony może zostać obowiązek zwrotu spełnionego świadczenia, jeżeli jego spełnienie okaże się zgodne z zasadami współżycia społecznego, a żądaniu zwrotu sprzeciwia się poczucie sprawiedliwości (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2019 r., sygn. akt I CSK 616/18). Z powyższym mamy do czynienia szczególnie w sytuacji kiedy w sporządzonym spisie wierzytelności brak jest ujawnienia wierzyciela, na rzecz którego sporna należność została wyegzekwowana przez komornika po otwarciu postępowania sanacyjnego, co z kolei przesądza o tym, że istnieje również podstawa do przyjęcia, że żądaniu zwrotu świadczenia przez wierzyciela sprzeciwia się poczuciu sprawiedliwości. Na aprobatę zasługuje więc twierdzenie, że spełnienie świadczenia w następstwie prowadzonego postępowania egzekucyjnego nie może być, w świetle przedstawionych powyżej okoliczności uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Reasumując w przypadku wszczęcia postępowania egzekucyjnego po otwarciu postępowania sanacyjnego – w masie sanacyjnej dłużnika dochodzi do wyrządzenia szkody. Niemniej jednak za tak powstałą szkodę odpowiedzialność ponosi wyłącznie organ egzekucyjny odpowiadający solidarnie ze Skarbem Państwa. Ponadto z orzecznictwa wynika także, iż brak umieszczenia takiego wierzyciela w spisie wierzytelności przesądza o tym, że mimo naruszenia wspomnianego zakazu wyłączony może zostać obowiązek zwrotu spełnionego świadczenia, jeżeli jego spełnienie okaże się zgodne zzasadami współżycia społecznego, a żądaniu zwrotu sprzeciwia się poczucie sprawiedliwości (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2019 r., sygn. akt I CSK 616/18).
