Dnia 14 czerwca 2024 roku uchwalona została ustawa o ochronie sygnalistów (dalej: „Ustawa”), która wdraża do polskiego porządku prawnego przepisy Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. Ustawa wchodzi w życie 25 września 2024 roku, z wyjątkiem przepisów dotyczących zgłoszeń zewnętrznych, które wejdą w życie 25 grudnia 2024 roku.
Zgodnie z Ustawą sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą, w tym:
1) pracownik;
2) pracownik tymczasowy;
3) osoba świadcząca pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej;
4) przedsiębiorca;
5) prokurent;
6) akcjonariusz lub wspólnik;
7) członek organu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej;
8) osoba świadcząca pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy;
9) stażysta;
10) wolontariusz;
11) praktykant;
12) funkcjonariusz w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej,
Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz.U. z 2023 r. poz. 1280, 1429 i 1834);
13) żołnierz w rozumieniu art. 2 pkt 39 ustawy z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (Dz.U. z 2024 r. poz. 248 i 834).
Nadto Ustawę stosuje się także do osoby fizycznej, o której mowa powyżej, w przypadku zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacji o naruszeniu prawa uzyskanej w kontekście związanym z pracą przed nawiązaniem stosunku pracy lub innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji w podmiocie prawnym lub na rzecz tego podmiotu, lub pełnienia służby w podmiocie prawnym lub już po ich ustaniu.
Sygnalista podlega ochronie określonej w Ustawie od chwili dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego, pod warunkiem, że miał uzasadnione podstawy sądzić, że informacja będąca przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego i że stanowi informację o naruszeniu prawa.
Na czym polega ochrona sygnalisty?
Zgodnie z art. 11 Ustawy wobec sygnalisty nie mogą być podejmowane działania odwetowe ani próby lub groźby zastosowania takich działań.
W przypadku, gdy praca sygnalisty była, jest lub ma być świadczona na podstawie stosunku pracy wobec sygnalisty nie mogą być podejmowane działania odwetowe, polegające w szczególności na:
– odmowie nawiązania stosunku pracy;
– wypowiedzeniu lub rozwiązaniu bez wypowiedzenia stosunku pracy;
– niezawarciu umowy o pracę na czas określony lub umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na okres próbny, niezawarciu kolejnej umowy o pracę na czas określony lub niezawarciu umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony – w przypadku gdy sygnalista miał uzasadnione oczekiwanie, że zostanie z nim zawarta taka umowa;
– obniżeniu wysokości wynagrodzenia za pracę;
– wstrzymaniu awansu albo pominięciu przy awansowaniu;
– pominięciu przy przyznawaniu innych niż wynagrodzenie świadczeń związanych z pracą lub obniżeniu wysokości tych świadczeń;
– przeniesieniu na niższe stanowisko pracy;
– zawieszeniu w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych;
– przekazaniu innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków sygnalisty;
– niekorzystnej zmianie miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy;
– negatywnej ocenie wyników pracy lub negatywnej opinii o pracy;
– nałożeniu lub zastosowaniu środka dyscyplinarnego, w tym kary finansowej lub środka o podobnym charakterze;
– przymusie, zastraszaniu lub wykluczeniu;
– mobbingu;
– dyskryminacji;
– niekorzystnym lub niesprawiedliwym traktowaniu;
– wstrzymaniu udziału lub pominięciu przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe;
– nieuzasadnionym skierowaniu na badania lekarskie, w tym badania psychiatryczne, chyba że przepisy odrębne przewidują możliwość skierowania pracownika na takie badania;
– działaniu zmierzającym do utrudnienia znalezienia w przyszłości pracy w danym sektorze lub w danej branży na podstawie nieformalnego lub formalnego porozumienia sektorowego lub branżowego;
– spowodowaniu straty finansowej, w tym gospodarczej, lub utraty dochodu;
– wyrządzeniu innej szkody niematerialnej, w tym naruszeniu dóbr osobistych, w szczególności dobrego imienia sygnalisty.
Za działania odwetowe uważa się również próbę lub groźbę zastosowania środków określonych powyżej.
W przypadku, gdy praca lub usługi były, są lub mają być świadczone na podstawie innego niż stosunek pracy stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji, lub pełnienia służby, powyższe stosuje się odpowiednio, o ile charakter świadczonej pracy lub usług lub pełnionej funkcji, lub pełnionej służby nie wyklucza zastosowania wobec sygnalisty takiego działania.
Jeśli praca lub usługi były, są lub mają być świadczone na podstawie innego niż stosunek pracy stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji, lub pełnienia służby, dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nie może stanowić podstawy działań odwetowych ani próby lub groźby zastosowania działań odwetowych, obejmujących w szczególności:
– wypowiedzenie umowy, której stroną jest sygnalista, w szczególności dotyczącej sprzedaży lub dostawy towarów lub świadczenia usług, odstąpienie od takiej umowy lub rozwiązanie jej bez wypowiedzenia;
– nałożenie obowiązku lub odmowę przyznania, ograniczenie lub odebranie uprawnienia, w szczególności koncesji, zezwolenia lub ulgi.
Wskazać należy, że sygnalista, wobec którego dopuszczono się działań odwetowych, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w poprzednim roku, ogłaszane do celów emerytalnych w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, lub prawo do zadośćuczynienia.
Zgłoszenia wewnętrzne
Ustawa nakłada nowe obowiązki związane z dokonywanymi przez sygnalistów zgłoszeniami wewnętrznymi na:
– podmioty prawne, na rzecz których według stanu na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku wykonuje pracę zarobkową co najmniej 50 osób;
– wszystkie podmioty prawne wykonujące działalność w zakresie usług, produktów i rynków finansowych oraz przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, bezpieczeństwa transportu i ochrony środowiska niezależnie od liczby zatrudnianych osób;
– jednostki publiczne z wyjątkiem jednostek organizacyjnych gmin lub powiatów liczących do 10 000 mieszkańców.
Podmioty wskazane powyżej zobowiązane są w szczególności:
– ustalić wewnętrzną procedurę dokonywania zgłoszeń naruszeń prawa i podejmowania działań następczych;
– utworzyć kanały do zgłaszania naruszeń;
– prowadzić rejestr zgłoszeń wewnętrznych.
Należy zwrócić uwagę, że przepisy Ustawy dotyczące zgłoszeń wewnętrznych, w tym przepisy nakładające obowiązek utworzenia wewnętrznej procedury dokonywania zgłoszeń wchodzą w życie 25 września 2024 roku.
Podmiot, na rzecz którego pracę zarobkową wykonuje mniej niż 50 osób, a także jednostki organizacyjne gminy lub powiatu liczącego mniej niż 10 000 mieszkańców, mogą dobrowolnie ustalić procedurę zgłoszeń wewnętrznych.
Zgłoszenia zewnętrzne
W Ustawie przewidziano również możliwość dokonywania zgłoszeń zewnętrznych, które przyjmowane są przez:
– Rzecznika Praw Obywatelskich;
– organy publiczne, które zdefiniowano jako naczelne i centralne organy administracji rządowej, terenowe organy administracji rządowej, organy jednostek samorządu terytorialnego, inne organy państwowe oraz inne podmioty wykonujące z mocy prawa zadania z zakresu administracji publicznej, właściwe do podejmowania działań następczych w dziedzinach wskazanych w art. 3 ust. 1 Ustawy.
Sygnalista może dokonać zgłoszenia zewnętrznego do ww. podmiotów bez uprzedniego dokonania zgłoszenia wewnętrznego. Ustawa nakłada na Rzecznika Praw Obywatelskich oraz organy publiczne szereg obowiązków związanych z ochroną sygnalistów, w tym obowiązek ustalenia procedury przyjmowania zgłoszeń zewnętrznych (w przypadku organów publicznych – procedury przyjmowania
zgłoszeń zewnętrznych oraz podejmowania działań następczych).
Ujawnienie publiczne
Ustawa przewiduje również ochronę sygnalisty dokonującego ujawnienia publicznego w przypadku, gdy:
– dokona zgłoszenia wewnętrznego, a następnie zgłoszenia zewnętrznego, a podmiot prawny, a następnie organ publiczny w terminie na przekazanie informacji zwrotnej ustalonym w procedurze wewnętrznej, a następnie w terminie na przekazanie informacji zwrotnej ustalonym w procedurze zewnętrznej organu publicznego nie podejmą żadnych odpowiednich działań następczych ani nie przekażą sygnaliście informacji zwrotnej lub
– dokona od razu zgłoszenia zewnętrznego, a organ publiczny w terminie na przekazanie informacji zwrotnej ustalonym w swojej procedurze zewnętrznej nie podejmie żadnych odpowiednich działań następczych ani nie przekaże sygnaliście informacji zwrotnej, chyba że sygnalista nie podał adresu do kontaktu, na który należy przekazać taką informację.
Nadto sygnalista dokonujący ujawnienia publicznego podlega ochronie także w przypadku, gdy ma uzasadnione podstawy sądzić, że:
– naruszenie może stanowić bezpośrednie lub oczywiste zagrożenie interesu publicznego, w szczególności gdy istnieje ryzyko nieodwracalnej szkody, lub
– dokonanie zgłoszenia zewnętrznego narazi sygnalistę na działania odwetowe,
lub
– w przypadku dokonania zgłoszenia zewnętrznego istnieje niewielkie prawdopodobieństwo skutecznego przeciwdziałania naruszeniu prawa z uwagi na szczególne okoliczności sprawy, takie jak możliwość ukrycia lub zniszczenia dowodów, istnienia zmowy między organem publicznym a sprawcą naruszenia lub udziału organu publicznego w naruszeniu.
Zauważyć należy, że powyższe nie znajduje zastosowania, jeżeli przekazanie informacji o naruszeniu prawa następuje bezpośrednio do prasy i stosuje się ustawę z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz.U. z 2018 r. poz. 1914).
