1. Przesłanki odstąpienia od umowy określone w Kodeksie cywilnym
Strony kontraktu układając jego treść mogą dowolnie kształtować wzajemne obowiązki i uprawnienia. Jednym z takich uprawnień jest możliwość odstąpienia od umowy, albo według reguł ściśle określonych w umowie, albo na zasadzie przepisów przewidzianych w kodeksie cywilnym. Podstawowym przepisem dopuszczającym umowne odstąpienie od umowy jest art. 395 k.c., zgodnie z którym w § 1 wskazano „Można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie”. Same warunki umownego odstąpienia – co do zasady winna przewidywać umowa, dopiero ich brak zobowiązuje do sięgnięcia do przepisów kodeksu cywilnego, który z kolei odwołuje się do kilku przesłanek odstąpienia od umowy. Najważniejsze zostały wskazane poniżej.
1.1. Zwłoka w wykonaniu zobowiązania – art. 491 KC i art. 610 KC
- Art. 491 § 1 Kodeksu cywilnego – możliwość odstąpienia od umowy na wypadek zwłoki w spełnieniu świadczenia.
Zgodnie z art. 491 § 1 KC, jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Oznacza to, że zwłoka w spełnieniu świadczenia może stanowić podstawę do odstąpienia od umowy przez każdą ze stron.
- Art. 610 KC – możliwość odstąpienia od umowy na wypadek opóźnienia się
z wytworzeniem przedmiotu dostawy.
Jeżeli wykonawca opóźnia się z rozpoczęciem wytwarzania przedmiotu dostawy lub poszczególnych jego części tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je dostarczyć w czasie umówionym, zamawiający może, nie wyznaczając terminu dodatkowego, od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do dostarczenia przedmiotu dostawy. Takie uprawnienie dla zamawiającego wynika z art. 610 KC.
1.2. Opóźnienie rozpoczęcia lub wykończenia dzieła – art. 635 KC
Takie samo uprawnienie ma zamawiający, jeżeli wykonawca opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym (art. 635 KC). Odstąpienie od umowy na podstawie tego przepisu nie wymaga, aby zaniechanie wykonania w ustalonym terminie czynności wykonawcy było oceniane w kategoriach zwłoki. Z uprawnienia tego zamawiający może skorzystać nawet wtedy, gdy nie da się wykonawcy przypisać winy w takim działaniu. Zamawiający nie jest również w tym przypadku obowiązany do wyznaczenia wykonawcy terminu do wykonania koniecznych czynności, z zastrzeżeniem, że po jego bezskutecznym terminie będzie mógł od umowy odstąpić. Wystarczające do odstąpienia będzie ustalenie, że wykonawca opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła, i to tak dalece, że nie jest prawdopodobne, że zdoła je ukończyć w czasie umówionym.
Jeżeli wykonawca wykonywał dzieło w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową, zamawiający może wezwać go do zmiany sposobu wykonania i wyznaczyć mu w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu zamawiający może od umowy odstąpić albo powierzyć poprawienie lub dalsze wykonanie dzieła innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo wykonawcy (art. 636 KC).
1.3. Wykonanie dzieła w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową art. 636 KC
Jeśli w toku wykonywania umowy zamawiający stwierdzi, że wykonawca czyni to w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową, ma on prawo odstąpić od umowy, po bezskutecznym upływie terminu wyznaczonego na zmianę sposobu jej wykonania. Odstąpienie od umowy na podstawie art. 636 KC nie może odbyć się z pominięciem procedury wezwania wykonawcy do zmiany sposobu wykonania umowy na prawidłowy i wyznaczenia wykonawcy w tym celu odpowiedniego terminu (uwzględniającego charakter zamówienia, stan zaawansowania prac czy też ryzyka związane ze zmianą sposobu wykonania).
1.4. Realizacja uprawnień z tytułu rękojmi – art. 560 § 1 KC
W świetle przepisów kodeksu cywilnego zamawiający jest również uprawniony do odstąpienia od umowy na etapie realizacji uprawnień z tytułu rękojmi za wady. Zgodnie z art. 560 § 1 KC jeżeli rzecz sprzedana ma wadę, kupujący może złożyć oświadczenie o obniżeniu ceny albo odstąpieniu od umowy, chyba że sprzedawca niezwłocznie i bez nadmiernych niedogodności dla kupującego wymieni rzecz wadliwą na wolną od wad albo wadę usunie. Ograniczenie to nie ma zastosowania, jeżeli rzecz była już wymieniona lub naprawiana przez sprzedawcę albo sprzedawca nie uczynił zadość obowiązkowi wymiany rzeczy na wolną od wad lub usunięcia wady. Zamawiający nie może odstąpić od umowy, jeżeli wada jest nieistotna.
2. Umowna podstawa prawna odstąpienia
Mając na uwadze swobodę zamawiającego w kształtowaniu projektowanych postanowień umowy, dopuszczalne jest określenie w jej treści przypadków, których zaistnienie w toku realizacji umowy umożliwi każdej ze stron odstąpienie od zawartej umowy. Uwzględnienie takich postanowień umożliwia zamawiającemu sprawowanie kontroli nad prawidłową realizacją umowy. Projektowanie umowy w zakresie postanowień dotyczących odstąpienia od umowy uzależnione jest przede wszystkim od przedmiotu zamówienia oraz stopnia skomplikowania. Niezbędne przy projektowaniu postanowień umowy w zakresie umownego prawa odstąpienia jest określenie terminu, w którym strony będą miały prawo skorzystać z przysługującego im uprawnienia.
3. Termin i sposób odstąpienia
W przypadku umownego prawa odstąpienia, strona odstępująca zobowiązana jest wskazać termin, w którym możliwe będzie skorzystanie z tego uprawnienia. Może on być oznaczony w dowolny sposób, także przez wskazanie zdarzenia, które z pewnością nastąpi w przyszłości, lecz nie wiadomo kiedy.
Przesłanką zastrzeżenia prawa odstąpienia od umowy jest określenie terminu, w którym strony mogą z tego prawa skorzystać. Niezłożenie oświadczenia o odstąpieniu od umowy w terminie określonym umową skutkuje utratą prawa do odstąpienia od umowy w przyszłości z powołaniem się na te same okoliczności. Tak też wyrok SN z 8.12.2010 r., V CSK 177/10, Legalis.
Odstąpienie od umowy realizowane jest przez jednostronne oświadczenie podmiotu korzystającego z prawa do odstąpienia. Jest skuteczne z chwilą dotarcia tego oświadczenia do drugiej strony w sposób umożliwiający zapoznanie się z jego treścią (art. 61 § 1 KC).
Odstąpienie od umowy wymaga zachowania co najmniej formy dokumentowej. Powyższe wynika z art. 77 § 2 KC, zgodnie z którym jeżeli umowa została zawarta w formie pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej, jej rozwiązanie za zgodą obu stron, jak również odstąpienie od niej albo jej wypowiedzenie wymaga zachowania formy dokumentowej, chyba że ustawa lub umowa zastrzega inną formę. Do zachowania dokumentowej formy czynności prawnej wystarcza złożenie oświadczenia woli w postaci dokumentu, w sposób umożliwiający ustalenie osoby składającej oświadczenie. Dla skuteczności odstąpienia nie jest wymagana zgoda wykonawcy.
