Akcje, jako prawa podmiotowe o charakterze majątkowym, mogą być przedmiotem innych niż zbycie rozporządzeń. Przepisy KSH wypowiadają się o rozporządzeniu akcjami przez ustanowienie na nich ograniczonych praw rzeczowych, a to zastawu i użytkowania. Takie rozporządzenie prowadzi do ograniczenia wykonywania praw akcyjnych przez akcjonariusza, w zakresie odpowiadającym funkcji prawa rzeczowego obciążającego akcję. Do ustanawiania tych ograniczonych praw rzeczowych znajdą zastosowanie ogólne uregulowania powszechnego prawa cywilnego wynikające z kodeksu cywilnego.
Do ustanowienia zastawu zwykłego na akcjach, jako zastawu na prawach, wymagana jest forma pisemna z datą pewną umowy zastawniczej oraz zachowanie przepisów o przeniesieniu praw z akcji (art. 329 § 1 KC), czyli dokonanie odpowiedniego wpisu w rejestrze akcjonariuszy. Należy wskazać, że wpis do rejestru akcjonariuszy stanowi „namiastkę” realnej czynności prawnej w postaci wydania dokumentu akcji. Wpis do rejestru akcjonariuszy konsumuje w tym przypadku wymóg wydania przedmiotu zastawu zwykłego zastawnikowi, o którym mowa w przepisie art. 307 § 1 k.c. Ponadto do ustanowienia zastawu zwykłego nie znajdzie zastosowania przepis art. 329 § 2 k.c., a więc do powstania zastawu zwykłego na akcjach nie jest koniecznie zawiadomienie spółki o powstaniu zastawu.
Natomiast ustanowienie zastawu rejestrowego na akcjach podlega reżimowi określonemu przepisami ustawy o zastawie rejestrowym. Konieczne jest dopełnienie przesłanek opisanych w art. 2 ust. 1 ww. ustawy (zawarcie umowy zastawniczej w zwykłej formie pisemnej, wpis do rejestru zastawów), a następnie wpis w rejestrze akcjonariuszy.
W przypadku gdy zabezpieczenie wierzytelności polega na ustanowieniu zastawu na określonej liczbie papierów wartościowych zapisanych na rachunku papierów wartościowych klienta (zastawcy), tj. akcjach dopuszczonych do publicznego obrotu, dom maklerski, po otrzymaniu umowy zastawu i złożeniu przez klienta pisemnej dyspozycji blokady zastawionych papierów, dokonuje na rachunku zastawcy blokady tych papierów. Po ustanowieniu blokady zastawionych papierów wartościowych dom maklerski na żądanie klienta (zastawcy) wystawia mu imienne świadectwo depozytowe, opiewające na te papiery. W treści świadectwa zamieszcza się wzmiankę o ustanowieniu blokady papierów wartościowych w związku z obciążeniem ich zastawem, czasie trwania blokady oraz o wysokości wierzytelności zabezpieczonej zastawem. Podmiotem uprawnionym do wystąpienia z wnioskiem o wpisanie informacji o ustanowieniu zastawu zwykłego oraz rejestrowego do rejestru akcjonariuszy jest spółka oraz osoba mająca interes prawny w dokonaniu wpisu (art 30034 § 1 k.s.h. oraz art. 3284 § 1 k.s.h.).
Wykonywanie prawa głosu z akcji przez zastawnika
Zgodnie z art. 340 § 1 k.s.h. Zastawnik i użytkownik mogą wykonywać prawo głosu z akcji, na której ustanowiono zastaw lub użytkowanie, jeżeli przewiduje to czynność prawna ustanawiająca ograniczone prawo rzeczowe oraz gdy w rejestrze akcjonariuszy lub na rachunku papierów wartościowych, dokonano wzmianki o jego ustanowieniu i upoważnieniu do wykonywania prawa głosu. § 2. Statut może przewidywać zakaz przyznawania prawa głosu zastawnikowi lub użytkownikowi akcji albo może uzależnić przyznanie takiego uprawnienia od zgody określonego organu spółki.
A zatem wykonywanie prawa głosu przez zastawnika akcji wymaga kumulatywnego spełnienia trzech przesłanek:
- statut nie zabrania przyznania prawa głosu zastawnikowi albo spełniona została dodatkowa przesłanka udzielenia na takie uprawnienie zgody wskazanego w statucie organu spółki (art. 340 § 2 KSH);
- umowa o ustanowieniu zastawu przewiduje wykonywanie prawa głosu przez zastawnika (art. 340 § 1 KSH);
- w rejestrze akcjonariuszy (na rachunku papierów wartościowych) dokonano wzmianki o ustanowieniu zastawu oraz o uprawnieniu zastawnika do wykonywania prawa głosu (art. 340 § 1 KSH), samo ujawnienie obciążenia akcji ograniczonym prawem rzeczowym nie wystarczy.
Dla przyznania zastawnikowi lub użytkownikowi prawa głosu nie jest wymagane wyrażenie na to zgody w statucie – przeciwnie, to wyłączenie albo ograniczenie takiej możliwości wymaga stosownej klauzuli w tym akcie. Bez stosownej wzmianki w rejestrze akcjonariuszy lub rachunku papierów wartościowych pozbawione skuteczności jest zatem samo zastrzeżenie poczynione przy ustanowieniu zastawu lub użytkowania. Jednak sam wpis (czy to dokonany wadliwie, czy to niewykreślony pomimo odpadnięcia podstawy do jego figurowania) nie daje prawa głosu zastawnikowi w sytuacji, gdy nie przewiduje tego czynność prawna ustanawiająca stosowne prawo rzeczowe. Dopuszczalne jest przyznanie zastawnikowi w treści umowy prawa głosu w ograniczonym zakresie, bądź to poprzez wyliczenie spraw, nad którymi może głosować, bądź w drodze wykluczenia pewnych spraw spod takiej możliwości. Jako warunek skuteczności takich postanowień należy uznać stosowną wzmiankę w księdze akcyjnej, inaczej zastawnik będzie korzystał z nieformalnego domniemania nieograniczonego umocowania. Przy czym od dnia 1 marca 2021 r. warunkiem wykonywania głosu przez zastawnika jest wzmianka o ustanowieniu ograniczonego prawa rzeczowego i upoważnieniu do wykonywania prawa głosu w rejestrze akcjonariuszy lub na rachunku papierów wartościowych i zarząd ma obowiązek zwołania walnego zgromadzenia, gdy z takim żądaniem zwróci się zastawnik uprawniony do wykonywania głosu z akcji reprezentujących przynajmniej 10% kapitału zakładowego, przyjmując, że tylko tak szerokie rozumienie uprawnień użytkownika i zastawnika można rozumieć jako przyznanie mu prawa głosu.
Możliwość zaskarżania uchwał przez zastawnika
Zastawnik akcji imiennej lub imiennego świadectwa tymczasowego uprawniony do głosu władny jest zaskarżyć uchwałę walnego zgromadzenia na warunkach przewidzianych dla akcjonariusza (art. 422 § 2 pkt 2–4 KSH). Prawo zaskarżenia należy bowiem traktować jako pochodną prawa głosu. Każdy zastawnik może natomiast zaskarżyć uchwałę walnego zgromadzenia, gdy stanowi to czynność zachowawczą przewidzianą w art. 330 KC w zw. z art. 2 KSH. Legitymacja ta posiada charakter autonomiczny w tym względzie, że posiada ją nawet ten zastawnik, któremu nie przyznano prawa głosu.
Z mocy art. 340 § 2 KSH statut spółki może wyłączyć dopuszczalność upoważnienia zastawnika do wykonywania prawa głosu z akcji albo może uzależnić przyznanie takiego uprawnienia od zgody określonego organu spółki (zarządu, rady nadzorczej lub walnego zgromadzenia). Pomimo milczenia ustawy, należy uznać, że dopuszczalne jest postanowienie statutu, które zakaz lub ograniczenie przyznania zastawnikowi prawa głosu formułuje w ograniczonym zakresie, bądź to poprzez wyliczenie spraw, nad którymi osoby te mogą głosować, bądź w drodze wykluczenia pewnych spraw spod takiej możliwości (np. o rozwiązaniu spółki, zmianie statutu czy podziale zysku).
Wykonywanie praw majątkowych z akcji przez zastawnika
Zastawnik z mocy szczególnych unormowań dotyczących zastawu (ściśle związanych z funkcją tego prawa rzeczowego ograniczonego) i w wyznaczonych przez nie granicach, uprawniony jest do wykonywania tych majątkowych praw z akcji, które stanowią pożytki prawa (art. 54, art. 319 w zw. z art. 328 KC). Zastawnikowi przysługuje zatem prawo do pobierania dywidendy (którą powinien pobierać i zaliczać na poczet zabezpieczonej zastawem wierzytelności i związanych z nią roszczeń, jeżeli umożliwia to przedmiot zabezpieczonej wierzytelności) oraz prawo do partycypacji w masie likwidacyjnej. Legitymacja zastawnika do poboru dywidendy zapewnia wpis zastawu w rejestrze akcjonariuszy (art. 343 § 2 KSH). Jeżeli takiej legitymacji brak, spółka wypłaci dywidendę zastawcy (osobie legitymowanej w powyższy sposób), a zastawnikowi nie przysługuje – z mocy przepisów o zastawie – roszczenie wobec zastawcy o „zwrot” wypłaconej mu dywidendy.
Podsumowanie
Dokonując rekapitulacji powyższych rozważań należy wskazać, że zastaw na akcjach spółki akcyjnej to ograniczone prawo rzeczowe które obciąża akcje. Zależnie od treści ustanowionego zastawu zastawnik może w ograniczonym zakresie wykonywać prawa z zastawionych akcji. Może np. pobierać dywidendy albo wykonywać prawa korporacyjne z akcji. Treść prawa zastawu może być różna i jest zależna od woli umawiających się stron. Jednak najważniejszym celem i sensem prawa zastawu dla wierzyciela jest uzyskanie zabezpieczenia na majątku dłużnika. To z niego wierzyciel będzie mógł zaspokoić swoje roszczenia w sytuacji, gdyby dłużnik nie chciał ich dobrowolnie spłacić. Co ważne, statut spółki akcyjnej może zakazywać przyznania prawa głosu zastawnikowi lub użytkownikowi akcji. Powyższe ograniczenie może być bardzo istotne tak dla akcjonariuszy jak również dla całej spółki. Uzasadnieniem dla ograniczenia możliwości oddania prawa głosu z akcji zastawnikowi lub użytkownikowi jest fakt, że zastawnik lub użytkownik mógłby wykonywać prawa głosu z akcji odmiennie, niż robiłby to akcjonariusz, któremu te prawa pierwotnie przysługują. Warunkiem wykonywania przez zastawnika prawa głosu
z akcji obciążonych zastawem jest wpis ograniczonego prawa rzeczowego do rejestru akcjonariuszy.
