Odstąpienie od umowy wzajemnej, skutkuje tym, że umowa przestaje wiązać strony z mocą wsteczną (ex tunc). Z chwilą odstąpienia od umowy powstaje w konsekwencji taki stan, jakby umowa nie została nigdy zawarta.
Jak wynika z art. 494 KC w przypadku odstąpienia od umowy wzajemnej strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy; może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Dokonując odstąpienia od umowy, strona odstępująca będzie zobowiązana do zwrotu drugiej stronie i odwrotnie, wszystkiego co otrzymała w wyniku realizacji umowy. Nadto stronie, której złożono oświadczenie o odstąpieniu od umowy będzie przysługiwało uprawnienie do żądania odszkodowania z tytułu szkody poniesionej w związku z niewykonaniem umowy w całości. W niniejszym artykule zwrócimy uwagę przede wszystkim na roszczenia o zwrot wzajemnych świadczeń – ich wartość, prawo żądania odszkodowania i terminy przedawnienia przysługujących roszczeń.
1. Zwrot wzajemnych świadczeń
W związku z odstąpieniem od umowy, podstawowym roszczenie jest zwrot wzajemnych świadczeń. Zwrot świadczeń powinien nastąpić w takiej formie, w jakiej były one spełnione, i w stanie niezmienionym (chyba że nastąpiło ich zużycie w granicach zwykłego zarządu). Jeżeli zaś zwrot nie jest możliwy z powodu charakteru świadczenia (np. świadczenie z umowy o roboty budowlane, umowy o dzieło i inne), zamiast świadczenia w naturze strona powinna zapłacić drugiej równowartość tych prac, jednak w kwocie nie wyższej niż przewidziana w umowie. W ślad za Sądem Apelacyjny w Warszawie, który w wyroku z dnia 7.03.2001 r., sygn. akt: I ACa 512/00 przedstawił stanowisko, zgodnie z którym „z literalnego brzmienia powyższego przepisu wynika, że świadczenie pozwanego powinno polegać na zwrocie wykonanego obiektu, co jednak z przyczyn oczywistych jest niemożliwe. Obowiązek pozwanego w świetle powołanej zasady może być zatem tylko obowiązkiem zwrotu wartości wzniesionego obiektu. Tyle bowiem otrzymał on od powoda w ramach zawartej umowy”. Tożsame stanowisko przedstawił także Sąd Apelacyjny w Krakowie w orzeczeniu z dnia 24.03.2017 r., sygn. akt: I ACa 1607/16. Ponadto, zasadnym jest w tym miejscu wskazać także – za wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 25.08.2016 r., sygn. akt: V CSK 678/15, że w przypadku odstąpienia od umowy o roboty budowlane podstawą rozliczeń powinien być kosztorys powykonawczy i to sporządzony według cen uzgodnionych w umowie, od której odstąpiono, a nie ceny rynkowe z dnia odstąpienia.
2. Naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania
Strona, która od umowy odstąpiła na podstawie art. 491–493 KC, a zatem z przyczyn leżących po drugiej stronie, może domagać się od niej naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Do zasad odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 494 KC znajdzie zastosowanie art. 471 KC, a zatem to po stronie podmiotu żądającego odszkodowania leży ciężar dowodowy w postaci wykazania faktu powstania szkody oraz jej wysokości, zawinionego zachowania strony odstępującej od umowy i związku przyczynowego między tym zachowaniem, a powstałą szkodą. Pamiętać należy, że przy szacowaniu wysokości odszkodowania, dochodzone roszczenie należy pomniejszyć o wartość świadczenia wzajemnego, z którego zwolniona jest strona oraz o wartość tego, co wierzyciel otrzymał od dłużnika. Wartość szkody obejmuje nie tylko szkodę spowodowaną niedojściem umowy do skutku, ale w jej zakres wchodzą także poniesione koszty związane z tą umową i z koniecznością odstąpienia od niej.
3. Termin spełnienia świadczenia
Przy ustalaniu terminu spełnienia świadczenia należy mieć na uwadze, że Ustawodawca nie uregulował kwestii, kiedy powinien nastąpić zwrot świadczeń oraz zapłata odszkodowania w przypadku odstąpienia od umowy, w przypadkach innych niż stosunki konsumenckie. Powyższe oznacza jedynie, że zobowiązanie, które powstaje w chwili odstąpienia od umowy, ma charakter zobowiązania bezterminowego, a strona, która od umowy odstępuje, będzie zobowiązana zwrócić wszystko, co otrzymała, niezwłocznie po wezwaniu jej do tego przez drugą stronę, zgodnie z treścią art. 455 KC. Podobnie i druga strona będzie zobowiązana do zwrotu otrzymanych świadczeń i do zapłaty odszkodowania niezwłocznie po otrzymaniu żądania zapłaty, stawiającego roszczenie w stan wymagalności.
4. Termin przedawnienia roszczeń związanych z odstąpieniem od umowy
Nie stanowi problemu przyjęcie, że w przypadku odstąpienia od umowy przez jedną ze stron, wzajemne świadczenia stron wynikające z umowy, od której odstąpiono, jak również przedawnienie roszczeń z nich wynikających nie należy oceniać na podstawie przepisów, z których wynika konkretny stosunek prawny – tj. przepisów dotyczących umowy, od której odstąpiono. W orzecznictwie zostało przesądzone, że odstąpienie od umowy, a w konsekwencji stosowanie art. 494 KC jest dopuszczalne zarówno w razie odstąpienia od umowy o dzieło, jak i w razie odstąpienia od umowy zlecenia, a także w razie odstąpienia od umowy będącej źródłem stosunku prawnego zbliżonego do stosunku wynikającego z umowy zlecenia (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19.12.1996 r., sygn. akt: II CKU 50/96 i z dnia 24.10.2000 r., sygn. akt: V CKN 135/00). Artykuł 494 KC stanowi podstawę rozliczeń stron po odstąpieniu od umowy, oderwaną od jej postanowień. Należy podnieść, że dla powstania roszczenia o zwrot wzajemnie spełnionych świadczeń oraz roszczenia o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania znaczenie ma jedynie skuteczne odstąpienie od umowy wzajemnej, nie zaś charakter prawny i postanowienia umowy, od której jedna ze stron odstąpiła. Wspomniany już skutek ex tunc odstąpienia od umowy w postaci zniesienia zobowiązania powoduje, że nie tylko wygasają wynikające z niego prawa i obowiązki, ale prawnie przyjmuje się fikcję, że umowa nigdy nie została zawarta. Wobec tego nie można szukać podstawy prawnej powstania roszczeń przewidzianych w art. 494 KC w postanowieniach umowy, która w sensie prawnym już nie istnieje. Należy podkreślić, że roszczenia przewidziane w art. 494 KC nie są roszczeniami wynikającymi z umowy wzajemnej, od której odstąpiono, lecz powstają w oderwaniu od niej i niezależnie od jej postanowień. W kontekście art. 494 KC nie można mówić o roszczeniach wynikających z umowy, gdyż – na co już zwrócono uwagę – odstąpienie od umowy rodzi takie skutki, jakby umowa nie była zawarta.
Reasumując powyższe, zgodnie z przyjętym orzecznictwem roszczenie o odszkodowanie, znajdujące oparcie w art. 494 KC w związku z odstąpieniem od umowy, przedawnia się z upływem terminów ogólnych (art. 118 KC), niezależnie od terminów, w jakich przedawniają się roszczenia wynikające z umowy, od której odstąpiono. Zgodnie z art. 118 KC „Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi sześć lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – trzy lata. Jednakże koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata”. Tak też Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 21 października 2010 r. IV CSK 112/10 Roszczenia uprawnionego mające swoje źródło w odstąpieniu od umowy na podstawie art. 494 KC przedawniają się na podstawie i w terminie określonym w art. 117 i 118 KC.
